ana sayfa
türkü sözleri
türkü notaları
türkü hikayeleri
gönül verenler
bağlama-nota
ozanlarımız
halk müziği
konser-tv
kitaplık
yazılar
sözlük
arşiv
linklerimiz
görüşleriniz
site içinde ara

Güncellemelerden haberdar olmak için
e-mail listemize üye olunuz. 

İsim: 
E-mail: 
            
 


     TRT THM REPERTUARINDAKİ  TURNA  SEMBOLLÜ TÜRKÜLERİN EZGİSEL YAPILARI VE DURNALAR SEMAHININ  İNCELENMESİ

San. Öğr. Gör. İrfan KURT*
 

   
      Halk Türkülerimiz; Türk toplumu yaşantısında doğumdan ölüme her konuyu işlemiştir. Yaşantının ve kültürün bir parçası olarak, değer bulan her şey  türkülerde dile getirilmiştir. Toprağa  bağlı , doğayla iç içe olan geleneksel yapı gereği doğadaki canlı ve varlıklar çok önem kazanmış ve türkülerinde de sembolleşmiştir.
 

    Bu sembollerden biri de Turna (Durna) dır. Turna üzerine geçmişten günümüze çok değerli araştırmalar yapılmış ve yayınlanmıştır. Bu nedenle turna sembolüne kısa başlıklarla değinip turna türkülerinin incelenmesine geçilecektir.
 

     Turna (türkülerde D harfi ile Durna şeklinde daha çok kullanılmıştır.) Durna; habercidir ,hasrettir, özlemdir, dert ortağıdır, özgürlük sevdalısıdır, sestir, avazdır. Ayrıca gök tanrıyı  temsil ettiği var sayılmış kutsaldır, Hz.Alinin sesidir nefesidir. Turnanın bu özellikleri türkülerde dile gelmiştir.
 

     Bu türküler incelenirken ;Yöreleri, derleyicisi, halk müziği kriterlerin de dizileri ve usul yapılarına bakılacaktır. Hangi dizi ve usullerde daha çoktur. Turna Türküleri  başlığın da bir form ve tür düşünülebilir mi ?ve daha sonrada durnalar Semahında (Gine dertli İniliyorsun) bağlama turna benzetmesi ve ilişkisine değinilecektir. Sarı ve telli turna  aynı zaman da bağlama mıdır. Bütün bunlara ; TRT THM Repertuarındaki türküler göz önünde  bulundurularak  bir sonuca vardırılmaya  çalışılacaktır. Bu listeye; sadece bir yerinde turna sözü geçen ve  turna sembolünü tamamıyla anlatmayan türküler dahil edilmemiştir.

            Aşağıdaki  tabloda TRT  THM Repertuarındaki  turna türkülerine bir göz atalım
           

 

                Türkü Adı

 Yöresi

   Derleyen

        Dizi

   Usul

Rep .No

1

Allı durnam bizim ele varırsan

Keskin

.M.Sarısözen

Yahyalı kerem

 4/4

944

2

Açtım perdeyi durnamı gördüm.(Bozlak)

Keskin

TRT Ank Radyosu

Bozlak

U.H

4

3

Armut Ağacı (Semah)

Manisa

Yücel Paşmakçı

Bozlak-Garip

9/8

2101

4

Aşalım aşalım dağlar aşalım

Bursa

Erhan Kutsal

Kerem

9/8

2078

5

Aşıp aşıp garlı dağlar gelirsin (sarı durna)

Tokat

M.Sarısözen

Yahyalı kerem

2/4

513

6

Bağdat ellerin den  gelen durnalar

Çorum

M.Sarısözen

Yahyalı kerem

7/8

478

7

Bir çift durna gördüm durur dallarda

Yozgat

  Nida tüfekçi

Yahyalı kerem

7/8

2541

8

Bir Durna uçurdum huplar  gölünden

K.Maraş

Nazmiye Coşkun

Yahyalı kerem.

11/8

2795

9

Birçift turna gördüm Edremit üstü

Van

Ank.Dev.Kon

Yahyalı kerem

4/4

4412

10

Çaya indim durnaya

Niğde

M.Sarısözen

Yahyalı kerem 

9/8

357

11

Devredip gezersin Darı fenayı(Semah)

Manisa

İsmet Eğeli

Yahyalı kerem

7/8

3736

12

Dost eline giden durnam

Malatya

TRT Ank Radyosu

Yahyalı kerem

4/4

2108

13

Durna sesi Geliyor

Erzurum

Müzik Daire bşk

Yahyalı kerem

12/8

3644

14

Durnadır durna

Azerbaycan

Şenel Önaldı

Yahyalı kerem

6/8

1447

15

Durnalar dizi dizi

Adıyaman

Bilal Ercan

Yahyalı kerem

4/4

3406

16

Durnam  ne diyardan geldin(semah)

Isparta

Ali Canlı

Bozlak -Kerem

9/8

2926

17

Durnam gelir kona kalka  

Eskişehir

Osman Özdenkçi

Yahyalı kerem

4/4

1280

18

Durnam gelir yata kalka

Konya

Ali Can

Garip -Re

4/4

618

19

Durnamın ganadı yeşil (yeridi durna)

Sivas

M.Sarısözen

Kerem

4/4

555

20

Eridi kalmadı dağların karı (durnam ey )

Sivas .

Halil söyler

Yahyalı kerem

U.H

194

21

Gidin durnalar gidin (gidin bulutlar )

Orta Anadolu

Yaşar Aydaş

Yahyalı  kerem

4/4

3341

22

Gine dertli dertli iniliyorsun  (Semah )

Sivas

N. Tüfekçi

Yahyalı kerem-Kerem

9/8-2/4

1603

23

Gitme durnam gitme (Kırklar samahı)

Erzincan

Adnan ataman

Yahyalı kerem-Kerem

9/8

3787

24

Gitme durnam gitme yollar ıraktır

Sivas

İhsan Öztürk

Yahyalı kerem

4/4

3794

25

Gitti gelirim diye(Alim guguk turnalar)

Sivas

M.Sarısözen

Do Mustezat

2/4

394

26

Gökyüzünde bölük bölükdurnalar

Merzifon

M.Sarısözen

Yahyalı kerem

7/8

1079

27

Hatırına düşmez (Yareli durna )

Zile (Tokat)

M.Sarısözen

Yahyalı kerem

4/4

585

28

Havada durna sesi gelir

Kütahya

Yücel Paşmakçı

Misget

9/4

1095

29

Havada Turna sesi var

İstanbul

  ------

Misget

9/8

1771

30

Havalanma telli durnam (yıldız çeşit)

Sivas

M.Sarısözen (Veysel)

Yahyalı kerem

2/4

450

31

Ilgıt ılgıt esen seher yelleri (Semah)

İzmir

M.Sarısözen

Yahyalı kerem

9/8

1158

32

İki durnam gelir aşaden

Rumeli

Havva-Hasan Karataş

Do Mustezat

7/8

2946

33

ikidurnam gelir Bağdat elinden(semah)

Manisa

Ahmet Günday

Yahyalı kerem

9/8

3458

34

İki durnam gelmiş aklı kareli

Konya

TRT Ank Radyosu

 Kerem

4/4 

731

35

İki durnam gelmiş yolda yorulmuş

Ordu

M.Sarısözen

Kerem

5/16

1151

36

İki durnam vardır aklı kareli

Niğde

Bld .Kons . Arş

Garip

4/4

1780

37

Kalkın durnam kalkın Vandan sökülün

Erzurum

M.Sarıözen

Muhalif- Mi üzeri

serbest

1438

38

Kalksın Semaha (tünceli turnalar semahı)

Tunceli

Süleyman yıldız

garip-kerem.Y. Kerem

9/8 ve karma

3844

39

Kurban olam kalem tutan ellere

Balıkesir

N. Tüfekçi

Yahyalı kerem

4/4

907

40

Nerelerden sökün edip gelirsin(*) içel gaydası

İzmir

Talip Özkan-Ahmet gün

bozlak –Yah.Kerem

9/8

3864

41

Seyyah oldum ayrı düştüm (Deyiş)

Erzincan

Yücel Paşmakçı

Y.Kerem-yahyal kerem

7/8

900

42

Üç telli durna

Azerbaycan

Mehmet Özbek

muhalif

6/4

2234

43

Yeri yeri turnam gar geldi

Van

Nizamettin subaşı

Yahyalı kerem

4/4

1446

44

Yeşil başlı telli durnam

Urfa

Selahattin Erorhan

Garip

4/4

4214

45

Yüce dağ başında durna teleği

Sivas .

Metin Eryürek

Yahyalı kerem

18/8

1446

 

Yukarıdaki tabloya baktığımızda  Anadolunun her yöresinde ve  Rumeli den Azerbaycan a Durna türkülerine rastlamaktayız.
 

TRT Repertuarındaki Durna Türkülerin yörelere göre dağılımları:  Sivas 7, Manisa 3, Erzincan 2,Tokat 2,  İzmir 2, Keskin 2, Van 2, Niğde 2, Erzurum 2, Konya 2, Azerbaycan 2,dir. birer türkü olan iller ise: Malatya, Bursa, Çorum, Yozgat, Kahraman Maraş, Adıyaman, Isparta, Eskişehir, Orta Anadolu, Merzifon, Kütahya ,İstanbul, Rumeli, Ordu ,Tunceli, Balıkesir, Urfa  olmak üzere 45 tanedir.
 

Bu türkülerin dizilerine baktığımız da 37 tanesinin Kerem dizilerin de olduğu görülmektedir. Bu kerem dizilerinden 29 tanesi Yahyalı Kerem dir.

C:\Users\İrfan\Desktop\halk müziğin de diziler\yahyalı kerem.jpg

       8 tanesi Kerem dizisindedir. Bunlardan 4 tanesi başlı başına keremdir. diğer 4 tanesi Yahyalı kerem  ve  Bozlak dizileriyle geçkilidir.              

C:\Users\İrfan\Desktop\halk müziğin de diziler\düzkerem.jpg

        1 tanesi de Yanık Kerem  dizisindedir(Do perdesinde) ama buda Yahyalı Keremle geçkilidir.(Seyyah olup ayrı düştüm ilimden-Deyiş  Erzincan .)

C:\Users\İrfan\Desktop\halk müziğin de diziler\yanıkkerem.jpg

Bu dizilerden başka 5 tane bozlak dizisi vardır . Bunlardan 1 tanesi bozlaktır ve uzun hava formundadır .(Açtım perdeyi durnamı gördüm –Hacı Taşan .Keskin) Diğerleri;  semahlarda  Kerem diziler ile birlikte yer almıştır . (1 tane garip – bozlak birlikte .Armut ağacı-Semah )

 

Bozlak  Dizisi:

http://ahmetturansan.com/images/turkhalkmuzigi2_clip_image010.jpg
    3 tane  garip dizisin de türkü vardır. Bunlardan  Urfa dan derlenen Yeşil Başlı telli turnam türküsünde sadece ilk mısrada  turna sözü geçmek te ve konu turna değildir. Diğerleri Konya ve Niğde den derlenmiştir.

C:\Users\İrfan\Desktop\halk müziğin de diziler\garip.jpg

      Ayrıca Misget  dizisin de iki türküde (Kütahya – Havada durna sesi gelir ,İstanbul –Havada durna sesi var).Türkünün adın da durna var ama içerik ve bütününde yoktur.

C:\Users\İrfan\Desktop\halk müziğin de diziler\misket.jpg

           
            2 Türkü  Müstezat dizinde (Do perdesinde) (Rumeli- turnam gelir  aşeden, Sivas-Alim dukkuk durnalar)dir.


C:\Users\İrfan\Desktop\halk müziğin de diziler\müstezat1.jpg

    2 türküde  muhalif dizisindedir .(Kalkın durnam kalkın Vandan sökülün. Mi perdesinde uzun hava –Erzurum ve Azerbaycan dan üç telli turna ) 

C:\Users\İrfan\Desktop\halk müziğin de diziler\muhalif.jpg

            Görüldüğü gibi turna türkülerinin dizileri; bir iki istisna dışın da  Yahyalı kerem ve Kerem  dizilerin dedir .Bu verilerden  turna türkülerinin ayrı bir anlatımı ve formu olduğundan söz edebiliriz.Usul yapılarına baktığımızda: 19 tane si 2/4 ve 4/4 kalıplarında .11 tanesi 9/8 bir tane 9/4, 6 tane 7/8 lik ,2 tane 6/8 lik ;  birer tanede  5/16,12/8,18/8,şeklin dedir .
 

 Dikkat çeken bir husus da; Batı Anadolu da ,Manisa 3, İzmir 2 (Talip Özkan dan derlenen  Nerelerden sökün edip gelirsin türküsü “İçel Gaydası olarak geçse de Semah formundadır.),Isparta 1 olmak üzere turna türkülerinin hepsi Semah olmasıdır. Ayrıca; Sivas 1, Erzincan 1,Tunceli 1 olmak üzere toplam 9 tane turna üzerine semah vardır.
 

             Semah ve deyişlerde Durna sembolünün çok kullanılması,  durnanın manevi ve kutsal yanını da ortaya koymaktadır .Halk müziğimizin temel sazı bağlamada kutsaldır. En baş köşede durur, öpüp alına koyduktan sonra ele alınır. Telli kuran yakıştırması yapılacak kadar değerlidir. Teknesi hakikat hazinesi, kapağı hakikat kapısıdır . Semahların vazgeçilmez unsurudur.Ozan ve  Aşıkların dert ortağı , hasbihali , dilinin çözülmesinin anahtarıdır. Şekli itibari ile de boyu ve gövdesiyle durnaya benzetilir. Sarı rengi dut tekneden  alır.
 

Sivas yöresinden Nida tüfekçinin Mahmut Erdal dan derlediği Durnalar  semahın da da anlatılan Sarı durna –Telli durna; Bağlamanın ta kendisidir.
 

Semahın birinci bölümünde (dua) Bağlamayla bir hasbihal vardır. söz başlar bağlama cevap verir (Gine dertli dertli-Bağlama cevabı , söz:iniliyorsun – bağlama cevap )  birinci kıta bu şekilde devam eder.



Gine dertli iniliyorsun
Sarı turnam sinen yaraladı mı
Hiç el değmeden de iniliyorsun (gökteki turnayı olsaydı el değme söz konusu olmazdı)
Sarı turnam sinen yaralandı mı
Yoksa ciğerlerin paralandı mı


     İkinci  kıtada böyle inlemesinin telaşıyla bağlamaya soruyor .yoksa sana yabancı, alışık olmadığın bir düzen(akort) mi yaptılar,.eller tuzak mı kurdu. perdelerini tel tel edip  seslerini bozup seni üzdüler mi ..Tellerini sırmadan mı süzdüler diyerek düzeninden, perdesin den, telin den  bahsetmektedir.

Yoksa sana yâd düzen mi düzdüler
Perdelerin tel tel edip üzdüler
Tellerini sırmadan mı süzdüler
Allı da turnam telli de Turnam
Sinen yaralandı mı / Yoksa ciğerlerin parelendi mi


    Çok değerli araştırmacı yazar koro şefi sayın Dr .Halil Atılgan Allı turnam  başlıklı yazısın da turna türkülerine çok geniş yer vererek 5 kıtadan oluşan durnalar semahının bu iki kıtasının Hekimhanlı Aşık Esiri ye ait olduğunu . diğer 3 kıtanın da Karacaoğlan a ait olduğunu  yazarak çok doğru bir tespitte bulunmuştur.

     Repertuarda ki sözler Karacaoğlan ın sözleriyle devam eder.3 kıta da semah da hızlı olan pervaz bölümüne geçilmiştir

Havayı ey deli gönül havayı
Ay doğmadan şavkı dutmuş ovayı
Ak göğsün üstünde sedef düğmeyi
Çözüp gider bir gözleri sürmeli
Hay hay çekip gider bir gözleri sürmeli
Hay hay çekip gider bir gözleri sürmeli  

    4. Kıta da Semahın sakinleştiği 2/4 haline geldiği  bölümde  tekrar bağlama anlatılmaya başlanmıştır.

Kuru kütük yanmayınca tüter mi
Ak gerdanda çifte benler biter mi
Vakti gelmeyince bülbül öter mi
Ötüp gider bir gözleri sürmeli

     Bağlama oyma tekniklerinden birisinin de eski dönemlerde ağaç kütüğüne köz koyarak yakılmasıdır. kuru kütük yanmayınca dertlerini söylemez tütmez.

Ak gerdandaki çifte benlerde;  bağlamanın göğsüne dağlanarak açılan deliklerdir.
(Hatta bunlara hak, Muhammet ,Ali  delikleri de denir.)
 

            Semahın 5. Kıtası ise
 

Dere kenarında yeller hurmayı

Kılavuz ederler telli turnayı

Ak göğsün üstünde ilik düğmeyi

Çözüp gider bir gözleri sürmeli

 

Sözleriyle devam eder. Semahın finalindeki iki dize ise

 

Karacaoğlan der ki geçti ne fayda

Bir vefa kalmadı ok ile yayda

      Şeklindedir. Sayın Atılgan : “Dizedeki “ok” ile “yay”dan bir vefa beklemek söz konusu olamaz. Ok ile yay nasıl bir vefa sağlayabilir ki”…dese de .Kanımca söz konusu Karacaoğlan olunca ;Yay yârin kaşı ok yârin kirpiği ok ile yay yârin bakışıdır . ayrıca bağlamanın ve kopuzun ilk ok ile yaydan türediği varsayımlarını göz önün de bulundurursak gene bağlamayla ilişkisini düşünebiliriz .

      Sayın Atılganın söylediği gibi Semahta; Esiri’ye ait kullanılmayan sözler ise aşağıdaki gibidir:

 
Sana kelam söyler davudi diller
Şu senin sedana maildir eller
Göğsüne takayım alışkın teller
Sarı turnam sinen paralandı mı?

 
Baş perdeden çalınıyor bağlama
Esip firgatınan sinem dağlama

Bulam ustasını canan ağlama

Sarı turnam sinen paralandı mı?

 

Niçin yas tutarsın giydin kareler

Ahiret derdine nedir çareler

Esiri der nedir nerde pareler

Sarı turnam sinen paralandı mı?

 

             Bu sözler de de apaçık görüldüğü gibi anlatılan  sarı turna Bağlamadır.


Saygılarımla 
San.Öğr. Gör .İrfan Kurt
Kasım- 2011-İstanbul

 

* İ.T.Ü. T.M. Devlet Konservatuarı San.Öğr.Gör.


KAYNAKÇA
1. TRT Müzik dairesi yayınları THM repertuarı
2. Dr.Halil ATILGAN :- ALLI TURNAM Folklor Edebiyat Dergisi S. 23, s. 215, 2000 / 3, Ankara
3. Doç.Dr Gıyasettin AYTAŞ :Türküler de turna, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Kış 2004


Not: Bu bildiri Malatya Türk halk müziği sempozyumunda sunulmuştur . (11-13 Kasım 2011 Malatya)

 

 



anasayfa l notalar l sözler l bağlama l hikayeler l gönül verenler
halk müziği l ozanlar l yazılar l kitaplık l konser-tv l linklerimiz l görüşleriniz

Herhangi bir konuda yazışmak için: turkuler@turkuler.com