Türküler - Türk Halk Müziği Bilgileri

(bar : meyve, hurc : heybe, karmalamak : elle kavrayıp kaldırmak, dildökümü : "Kuzu ayı" denilen Mart, damak : keyf, lezzet, huzur, çağ : sevinç, neş'e)

Anadolu’da halk dayanışma, yardımlaşma, kaynaşma ve dostluk kurup pekiştirmek amacıyla zaman zaman bir araya gelirler. Bu ekseriya ekim ayından bahara kadar icra edilir. Toplantılara, muhtelif yörelere göre farklı isimler verilir. Sözgelişi; Çankırı, Gerede’de sohbet, fırıttım, Safranbolu, Bartın, Kütahya, Kastamonu, Bolu ve Konya’da muhabbet, gezek, sıra, perde, arfane, birikme, oturak, Van’da oturmak, Ankara’da cümbüş, Antalya ve Isparta’da kef, keyif, Balıkesir Edremit’te oda teşkilatı, Dursunbey’de barana / sohbet sözleri verilen adlardan bazılarıdır.^[108] Barana /Oturak toplantısına gelecek olanda sağlam kişilik aranır. Söz ve yaşayışıyla toplumda kendisine yer etmiş kişiler bu toplantıda sık sık bir araya gelerek sohbet eder, oyunlar oynar, türküler söylerler.

Aşağıya kaydettiğimiz Sohbet Övme Türküsü söylenen türkülerden biridir. Bu türkü ile sohbete son verilir ve bir sonraki sohbetin kimin evinde kalacağı tayin edilir.

Askere yolcu etme, sıladakilerin gözleri yolda asker beklemeleri, askerlerin tezkereyi iple çekmeleri, seferberlik türküleri, asere gidip gelmeyen yiğitler için söylenmiş türküler bu çerçevede ele alınabilir.

Sevdiğimden haber var mı pastacı Sevdiğimden haber var mı postacı ^[112]

Türkülerin pekçoğu herhangi bir olay sonrası ortaya çıkmıştır. Gurbet, hasret, ölüm, öldürme, felâketler, sevinçler vs gibi çeşitli olayların her biri, bir türküye konu olmuştur. Sayısız örnekleri olan olaya bağlı türküler, şayet hikâyesi biliniyorsa, insanlar üzerinde daha fazla etki bırakırlar.

Malkara köylerinden olan Zeynep, uzak bir köyden olan Ali isminde bir delikanlıya verilir. Zeynep, yedi yıl baba evine hasret kalır. Yüksek bir tepeye çıkıp içinin acısıyla derdini dile getirir ve şunları söyler:

Zeynep yataklara düşer. Baba evine haber gönderilir. Anası-babası altı günlük yolculuktan sonra kızlarının yanına ancak gelebilirler. Ne çare ki, kızları ölüm döşeğindedir. Zeynep, anası babasıyla hasretini giderdikten sonra, son nefesi verir.^[117]

Saçın temizliği ve bakımı için kullanılan killer, Anadolu’da yeşil veya kırmızı renkte kil satılırdı. Kilciler, eşeklerine yükledikleri killeri mahallelerde, bilhassa kadın hamamları önlerinde, türküler söyleyerek killerini daha kolay satma imkânı bulurdu.

Divriği’de Ekin yolan / biçen kişilerin daha iyi çalişmasi için güzel sesli olanlar tarafindan söylenen türkülerdir. Karşilik olarak söylenen bu türkülere “çifte” denir.

Anonim nitelikteki mizahi türkülerin sayısı çok azdır. yaygın olarak bilinen pekçok türküler Gevherî, Dertli, Ruhsatî ve Seyranî gibi âşıklara aittir. Örnek olması bakımından biz bunlardan bir tanesini kaydediyoruz.

Muhteva itibariyle tecrübe ve öğüdü yansıtan özellikte olduğu için yaşname, nefes, ilahi gibi dini nitelikli türkülerle yaşname ve feleğe sitem tarzında söylenmiş türküleri bu alana dahil edebiliriz. Yergi türkülerinde olduğu gibi pekçoğunun sahibi bellidir. Bir örnekle yetinelim.

Ezgi ile türkü sözleri birbirini tamamlayan iki öğedir. Türkünün daha kalıcı olması ezginin varlığıyla mümkündür. Ezgiye güzellik sağlayan türkü sözleri, müzikte gaye değil araçtır. Melodinin daha rahat anlaşılmasına yardımcı olur. Bu bakımdan sözler ile melodi arasında bir uyumluluğun olması esastır. (Türk halk müziğinin en bariz özelliklerinden birisi; yapısında prozodinin yok denecek kadar az olmasıdır. Bu bakımdan prozodi, bir ezginin otantik değer kazanması gibi belirleyici bir özelliğe sahiptir.) Nitekim aynı ezgiye sahip olup ayrı bölgelerde değişik sözlerle söylenen şu türkü bunun en bariz örneğidir.

Ezgisi aynı, sözleri kısmen farklı olan bu türkülerin yanında TRT Repertuarında, sözleri aynı fakat ezgileri farklı pekçok örneğin bulunduğunu da hatırdan çıkarmamak gerekir.^[137]

1. Meledik ritmle metin ritmi arasında tam bir uygunluk bulunan türküler. (Melodiyi meydana getiren her sesin altına bir tek hece düşer.)

2. Melodik ritmle metin ritmi arasında beraberlik bulunmayan türküler. (Kelimenin bazı heceleri, melodinin birden fazla sesine dağılır.)

3. Metnin aslında olmadığı halde melodinin bünyesi icabı, bilhassa ortalara eklenen metin dışı sözler taşıyan türküler.

5. Tekrarlanan kelime veya cümle parçalarından meydana gelen türküler.^[138]

Folklor değerlerimiz içinde türküler ayrı bir yere sahiptir. Çünkü insanımız inancını, duygusunu, içinde bulunduğu durumu, düşüncesini sanatlı bir yolla değerlendirirken, bunu en güzel şekilde türkü çerçevesinde gerçekleştirir.

Ruhi Su, türkülerin özelliklerine göre lied, arya ve resitatif karekter taşıdığı fikrindedir.^[139]. Felâketleri, gurbeti, askerliği, ölümü,seferberliği, aşkı, kahramanlığı, tabiatı hülasa insanın içiçe olduğu bütün hadise, durum ve ortamları kendisine konu edinen türkünün bu özellikleri taşımasını tabii karşılamak gerekir.

Türküler ezgileri bakımından uzun havalar ve kırık havalar olmak üzere iki büyük kısımda değerlendirilmiştir.

A. Uzunhavalar : Usulsüz ezgilerdir. Bu ezgiler ölçü ve ritm bakımından serbest olmakla beraber, dizisi ve dizi içindeki seyri belli kalıplara bağlıdır. Yani söyleyen kişi belirli uslup ve avaz çerçevesinde zevk ve isteğine göre nağmeyi uzatıp kısaltabilir.

Avaz, Aydos, Beşiri, Bozlak, Çukuova, Dağbaşı, Divan, Eğin, Elezber, Garib, Gerali, Gurbet havası, Hoyrat, Hoyrat, İbrahimî, Kalenderî, Kayabaşı, Kerem^*, Maya, Müstezad, Nevruzi, Tatyan, Türkmanî, Yol havası ve Yüksek hava diye adlandırılan parçalar ve bir kısım ağıt lar, kısmen yahut tamamiyle bu grupta mütalaa edilir. Uzunhavalar yörelere göre farklı usluplarda icra edilirler ve Avşar, ağzı, Azeri ağzı, Eğin ağzı, Erzurum ağzı, Harput ağzı, Kerkük ağzı gibi isimlerle anılırlar.

Uzunhavalar hakkında Muzaffer Sarısözen, Mahmut Ragıp Gazimihal, Halil Bedi Yönetken, Sadi Yaver Ataman, Ahmet Adnan Saygun, Nida Tüfekçi ve Mehmet A. Özbek gibi araştırmacılar çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Bütün bunları değerlendiren Süleyman Şenel, ileri sürülen görüşler çerçevesinde uzunhavaların esaslarını şöyle belirlemiştir:

1. Serbest ritmlidir (ölçüsüz, usulsüz, serbest ölçülü, serbest ağız, serbest tartımlı tabirleri yerine...)

3. Kelime ritmine uyan veya bir heceye bir not isabet eden Resitatif (Parlando reçitetivo) veya Parlando rubato tarzındadır.

a. Aralarında, baş ve sonlarında ölçülü saz kısımları, pasajlar olabilir.

5. Kuruluşu 2. maddeye uymakla birlikte sondaki müzik cümlesini asılı bırakan ve tekrarlanan (of, vah, oy oy) gibi terennüm katmalı olabilir vs.^[140]

B. Kırık havalar : Ezgi yönünden usullü, yani ölçü ve ritmleri belli olan parçalardır.^[141] Kırık havalar, yörelere göre şu isimlerle karşılanır: Ege bölgesi- zeybek, Marmara-Trakya Bölgesi, Giresun, Ordu- karşılama, Harput- şıkıltım, Isparta- datdiri, Konya- oturak, Trabzon, Rize, Hopa- horon, Urfa- kırık hava..

Yapılan önceki çalışmaların hemen hemen tamamını gözden geçiren Söleyman Şenel bu konuya daha geniş perpektiften bakar. Şenel musikimizi önce üç ana gruba ayırır:

Şenel, Türk Halk Musikisini, müzikal form açısından da teknik olarak yine üç grupta değerlendirir. Böylece daha önceki çalışmalarda gördüğümüz, uzun hava, kırık hava yaklaşımlarından farklı bir tutum sergiler.

2. Serbest Ritmli Ezgiler : İster vokal, ister enstrümantal ve isterse vokal enstrümantal ezgiler olsun, müzikal biçim tamamen serbest bir ritmdedir.

3. Karışık (karma) Ritmli Ezgiler : Yine ister vokal, ister enstrümantal ve isterse vokal-enstrümantal ezgiler olsun, müzikal biçimde ritmli ve serbest ritmli muhtelif bölümler vardır ve bu iki ritmik yapı ezgilerin muhtelif kısımlarında görülebilir.^[142]

^[107]. M. Fahrettin KIRZIOĞLU, a.g.m. s. 1884.
^[108]. Azat KAYA, Balıkesir Dursunbey Yöresi Barana Sohbetlerinin İşlevsel Açıdan İncelenmesi, I. HBŞB, Ank., 1977, s. 128.
^[109]. Azat KAYA, a. g. b. , s. 139-141.
^[110]. Mustafa USLU, Yozgat Türküleri Üzeine Bir Tasnif Denemesi, Folklor, IV (39), 1.1990, s. 54.
^[111]. Emin KUZUCULAR, Şarkışla’nın Ağcakışla Bucağında Askere Hazırlama ve Uğurlama, SF, II (20), 9. 1974, s. 18.
^[112]. Doğan KAYA, Askerlik Üzerine Derlemeler 2, TFA, XVIII-XIX (347) 6.1978, s. 8361-8362.
^[113]. Muzaffer SARISÖZEN, Köy..., s. 33. / TRT Repertuvarı No. 469, 22.11.1973
^[114]. Sait UĞUR, ‹çel Folkloru, C. III, Ank., 1947, s. 45-46.
^[115]. Mustafa TURAN, Kars’ta Yöresel Halk Oyunları, TF, III (32), 3.1982, s. 26.
^[116]. Mehmet TEKİN-Bülent NAKİP, Dr. Edip Kızıldağlı’nın Derlediği Hatay Masalları, Antakya, 1994, s. 75.
^[117]. Haşim Şekip IŞIK, Yüksek Yüksek Tepelere Ev Kurmasınlar, TFA, C. XIX (362), 9. 1979, s.8762.
^[118]. TRT Repertuvarı, THM No. 297.
^[119]. Şevket BEYSANOĞLU, Diyarbakır Folkloru, Diyarbakır, 1943, s. 108.
^[120]. Lütfi SEZEN, Madımak ve Tokat Folklorundaki Yeri, TF, IV (37), 8.1982, s. 28.
^[121]. Mehmet TEKİN-Bülent NAKİP, a. g. e., s. 72-73, 81-84.
^[122]. Kutlu ÖZEN, Divriği Köylerinde “Ekin Salavatlama” ve “Kaba Yele Karşı Gitme” Törenleri, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C. IV, Ank., 1987, s. 279.
^[123]. TRT Repertuvarı, THM No. 134.
^[124]. TRT Repertuvarı, THM No. 110.
^[125]. TRT Repertuvarı, THM No. 208.
^[126]. TRT Repertuvarı, THM No. 792.
^[127]. TRT Repertuvarı, THM No. 20.
^[128]. M. Güner DEMİRAY, Gemerek Türküleri, TFA, XIV (284), 3. 1973, s. 6593-6594.
^[129]. M. Güner DEMİRAY, a. g. m., s. 6594.
^[130]. Mehmet ÖZBEK, a. g. e., s. 199.
^[131]. Ali Ulvi DARIVERENLİ, Sanatkârların Pirleri, İnanç- Aylık Dergi, Denizli Halkevi Dergisi, S. 32-33, 1. Teşrin-2. Teşrin 1939, s. 21-22.
^[132]. TRT Repertuvarı, THM No. 904.
^[133]. Mehmet ÖZBEK, a. g. e., s. 316-317.
^[134]. TRT Repertuvarı, THM No. 1001.
^[135]. Şemseddin KUTLU, Şair Dertli, C. II, İst., 1979, s. 246.
^[136]. Şevket BEYSANOĞLU, Diyarbakır.Folkloru,Diyarbakır, 1943, s. 137-139.
^[137]. Veysel ARSEVEN, Halk Müziğinde Otantizm, TFA, VI ( 140), 3.1961, s. 2348.
^[138]. Veysel ARSEVEN, TFA, VI (138), 1.1961, s. 2301.
^[139]. Ruhi SU, Ezgili YÜREK, İst., 1985, s. 191.
^*. Türk Halk Müziğinde otuz kadar Kerem havası tespit edilmiştir : Tatyan Kerem, Nuri Kerem, Dik Kerem, Kesik Kerem, Yanık Kerem, Kara Kerem, Keremî, Kerem Atüstü, Cığalı Kerem, Kerem Divanisi, Kerem Divanisi, Kerem Zarıncısı, Guba Kerem, Yahyalı Kerem, Düz Kerem, Kalpaklı Kerem, Kandilli Kerem, Âşık Kerem, Zincirli Kerem, Kerem Güzellemesi, Kerem Göçtü, Kerem Gurbeti, Sallama vi, Döğme Keremi, Yüğrük Kerem, Kerem Şikese vs.
Dizi, seyir, tema, edebî ve müzikal biçim bakımından Kerem havaları arasında farklılırlar vardır. Hatta bölgelere göre aynı adla anılan havalrda bile bu farklılık görülür.
Süleyman ŞENEL, Türk Halk Musikisinde “Uzun Hava” Tanımı ve Bu Tanım Etrafında Ortaya Çıkan Problemler, IV. MTHKK Bildirileri, Ank., 1992, s. 292-293.
^[140]. Süleyman ŞENEL, a. g. b., s. 290.
^[141]. Muzaffer SARISÖZEN, Türk Halk..., s. 4.
^[142]. Süleyman ŞENEL, a. g. b. , s. 295.